Alixontoʻra Sogʻuniy 20-asrda turk xalqlari ziyolilari safida oʻz oʻrniga ega boʻlgan askar va siyosatchi sifatida Sharqiy Turkiston davlatini barpo etishda muhim rol oʻynagan; Amir tarixchi sifatida Temur xarakteriga oid sovet iddaolarini ochiqchasiga inkor etdi; “Tarixi Muhammadiy” asari bilan uzoq yillar diniy taʼqiqlar ostida yashagan mamlakatni paygʻambarimiz turmush tarzi bilan tanishtirdi.
Kun.uz bu gal “Tarixiy hikoyalar” ruknida Alixonto‘ra So‘g‘uniyning hayot yo‘li haqida hikoya qiladi.
Bolalik
Alixonto‘ra Sog‘uniy 1885 yilda Turkistonning To‘qmoq shahrida dehqon bo‘lib ishlaydigan o‘zbek oilasida tug‘ilgan. Bu shahar hozirgi Qirgʻiziston hududida joylashgan. Alixonto‘ra o‘zining adabiy taxallusini ona yurtining qadimiy nomi Bolasog‘un bilan bog‘lagan. Otasi Shokirxonto‘ra davrining ziyoli kishilaridan edi. U, ayniqsa, o‘g‘lining bilim olishiga qiziqardi. Alixonto‘ra dastlab Buxorodagi “Mir Arab” madrasasida, so‘ngra Madinadagi daulfununlardan birida tahsil oldi. Turkistonga qaytgach, zukko, ziyrak, yangilikka intiluvchi yosh Alixonto‘ra mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga faol aralasha boshladi.
Birinchi jahon urushi yillarida turkistonliklar frontda xizmat qilish uchun chaqirila boshlandi. Bosqinchilar Mustabid siyosatiga qarshilik ko‘rsatgani uchun bu bo‘lajak siyosatchi rus podshosi maxfiy politsiyasi nazorati ostida edi.
1916-yilda xalq qoʻzgʻoloni shafqatsizlarcha bostirilib, qirgʻin va zoʻravonlik avj olgandan soʻng bosqinchilar erkin fikrli ziyolilarni ayovsiz oʻldirish, qamoqqa tashlash ishlarini boshlab yubordi. Shundan so‘ng Alixonto‘ra o‘lkada qolish xavfli ekanini his qilib, Xitoy nazorati ostidagi Qashqar shahriga ketishga majbur bo‘ladi. Shundan so‘ng Sharqiy Turkistonning yana bir yirik shahri G‘uljaga boradi.
Sharqiy Turkiston Respublikasining tashkil topishi
Sharqiy Turkiston hududida tarixan uyg‘urlar va oz sonli boshqa xalqlar: qozoqlar, qirg‘izlar, tojiklar va o‘zbeklar yashab kelgan. 16—17-asrlarda bu hududda Uygʻur xonligi, yaʼni Yarkent davlati boʻlgan. 1759-yilda Xitoyni boshqargan Qing sulolasi Sharqiy Turkistonni bosib olib, bu hududni mustamlakaga aylantirdi. 1864-yilda uzoq davom etgan qarshilik tufayli manjur-xitoy qoʻshinlari quvib chiqarildi va uygʻurlar “Ettishahar” nomli yangi mustaqil davlat tuzdilar. Ammo bu mustaqillik uzoq davom etmaydi. 1876 yilda Xitoy qo'shinlari yana bostirib kirishdi. 8 yillik qonli urushdan keyin Sharqiy Turkiston hududi Xitoyga qayta qoʻshib olindi, bu yerlar “yangi chegara” maʼnosini anglatuvchi Sinsyan yoki Shinjon nomini oldi.
Sharqiy Turkistondagi milliy ozodlik harakatlari 20-asrgacha davom etdi, bu hududga siyosiy jarayonlar qizg'in bir paytda kelgan Alixonto'ra uyg'ur milliy ozodlik harakatiga qo'shildi. U 1937 yilda Xitoy hukumati tomonidan hibsga olinib, xalq o‘rtasida milliy ozodlik mafkurasini faol targ‘ib qilgani uchun umrbod qamoq jazosiga hukm qilingan. Sog‘uniy 4 yilni qamoqda o‘tkazadi. Bu davrda ham u liberal harakatni mafkuraviy jihatdan faol qo‘llab-quvvatlashda davom etdi. 1941 yilda sud muhokamasi natijasida Alixonto‘ra ozodlikka chiqariladi.
Shundan so‘ng Alixonto‘ra Sharqiy Turkistonliklar boshlig‘i mamlakat ozodligi uchun milliy kurashni boshlaydi. 1943 yilda “Sharqiy Turkiston ozodlik tashkiloti” tuzildi. 1944-yil 7—10-noyabrda G‘uljada bo‘lib o‘tgan qurolli qo‘zg‘olon g‘alaba qozondi. Chiang Kay-shi va Gomindan qo'shini bir qator janglarda mag'lubiyatga uchradi va ular chekinishni boshladilar.
1944-yil 12-noyabrda Sharqiy Turkiston respublikasi e’lon qilindi va Alixonto‘ra Muvaqqat inqilobiy hukumat raisi etib saylandi. Milliy armiyani yaratish, uni qurollantirish va tuzilmasini mustahkamlash tashabbuskori sifatida Alixonto‘ra armiya bosh qo‘mondoni etib tayinlandi va unga “marshal” oliy harbiy unvoni berildi.
Sog'uniyning Toshkentga o'g'irlab ketilishi
Sharqiy Turkistondagi qoʻzgʻolon sovet hukumati tomonidan ham qoʻllab-quvvatlandi. Biroq respublika tashkil topganidan ko‘p o‘tmay, Alixonto‘ra bilan Stalin o‘rtasida kelishmovchiliklar yuzaga keldi. Alixonto‘ra Stalinning Urumchiga yurishni to‘xtatish haqidagi buyrug‘iga qarshi chiqdi, lekin ko‘pchilik qo‘shin qo‘mondonlarining fikrini hisobga olib, yurishni to‘xtatib, Xitoy bilan muzokara olib borishga rozi bo‘lishdan boshqa chorasi qolmadi.
Sharqiy Turkiston Respublikasi tashkil topganidan 19 oy o‘tib, 1946-yil 10-iyun kuni Urumchida respublika bilan Xitoy rasmiylari o‘rtasida tinchlik shartnomasi imzolandi. Kelishuvdan bir necha kun o‘tib KGB xodimlari Alixonto‘rani o‘g‘irlab ketishdi. Bu siyosatchi yashirincha va majburan Toshkentga olib ketilgan va uy qamog‘iga olingan. Bu vaqtda u 61 yoshda edi.
Katta siyosiy hayotdan uzilgan Alixonto‘ra umrining oxirigacha bunyodkorlik bilan shug‘ullanadi. U vafotigacha, qariyb 30 yil davomida bir qancha bebaho asarlar yozdi, bir qancha nodir asarlarni fors va arab tillaridan o‘zbek tiliga tarjima qildi.
Ilmiy meros
Alixonto‘ra Sog‘uniy tarixni, ayniqsa, islom tarixini, Turkiston tarixini o‘rganuvchi o‘tkir aqlli olim edi. 1954-1961 yillarda uning ko‘p yillik ijodiy faoliyati mahsuli bo‘lgan “Tarixi Muhammadiy” asarini yozdi. Ammo sovet tuzumi bu asarni chop etishga ruxsat bermadi. Bu kitob mustaqillikka erishgandan keyingina 1991 yilda Alixonto‘ra avlodlari tomonidan nashr etilgan. Kitob payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vasallam tarixi bilan tanishtirishga bag‘ishlangan. Bu asarning istiqlolning dastlabki yillarida paydo bo‘lishi uzoq yillar diniy ta’qiq ostida yashagan xalqning ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etdi.
Keyinchalik bu allomaning yetti yil davomida yozilgan “Turkiston g‘ami” tarixiy publitsistik asari nashr etildi. Asarda 1917-1950 yillarda G‘arbiy va Sharqiy Turkistonda sodir bo‘lgan voqealarning ko‘pchilik bilmagan tomonlari ochib berilgan. Xususan, Alixonto‘ra davlat arbobi sifatida Turkiston xalqining avtokratiyaga qanday qaram bo‘lib qolganini siyosiy va ijtimoiy jihatdan tahlil qiladi. Asarda 19-asr oxirigacha Oʻrta Osiyo xalqlarining davlat shakllanishi tarixi, Amir Temur va turkiy xalqlarning kelib chiqishi haqida ham qimmatli maʼlumotlar berilgan. Kitobning ikkinchi qismi Sharqiy Turkiston Respublikasining paydo boʻlishi va parchalanishiga sabab boʻlgan sabablarga bagʻishlangan.
Bundan tashqari, Alixonto‘ra o‘zining she’riy asarlarini ham jamlagan, “Devonii Sog‘uniy” kitobini va davolashga bag‘ishlangan “Shifoul-ilol” asarini yozgan.
Alixonto‘raning yana bir katta xizmati shundaki, u sovet Amir Temur shaxsiga qo‘yilgan ayblovlarning ayrimlari asossiz ekanligini dalillar bilan isbotladi. Sho‘ro hukumati sarkardani qonxo‘r va johil deb ta’rifladi. 1967 yilda Sog‘uniy “Temur tuzuklari” asarini fors tilidan tarjima qilib, “Guliston” jurnalida nashr eta boshlaydi. Ammo o‘sha davrdagi ba’zi rahbarlar adolat qaror topishidan qo‘rqib, asarni oxirigacha chop etishga qarshilik ko‘rsatdilar.
Ahmad Donishning “Nodir voqealar”, Herman Vamberining “Movarounnahr yoki Buxoro tarixi”, Darvish Ali Changiyning “Musiqa risolasi” kabi asarlar ham Alixonto‘ra So‘g‘uniy tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Sog‘uniy milliy tilni milliy tuyg‘uning asosiy bo‘g‘ini deb biladi; ona tilining qadri qanchalik baland bo‘lsa, millatning mavqei shunchalik baland, milliy tuyg‘u ham shunchalik yuksak bo‘ladi, deb hisoblaydilar.
Din va dunyodan keng ma’lumotga ega ijodkor va davlat arbobi Alixonto‘ra Sog‘uniy 1976 yilda 91 yoshida vafot etdi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, Sog‘uniy yozgan va tarjima qilgan asarlarni nashr etishga qo‘yilgan taqiq bekor qilindi. Xotirasini saqlash maqsadida Toshkent shahrining Yakkasaroy tumanidagi o‘rta maktab, Chilonzor tumanidagi mahalla va Shayxontohur tumanidagi ko‘chaga uning nomi berildi.