So‘nggi to‘rt yil ichida eng jiddiy mojarolar Suriyada kuzatilgan. Oxirgi kunlarda qurolli guruhlar prezident Bashar Asad armiyasi va rus askarlariga hujum qilib, bir qancha aholi punktlarini egallab oldi. Siyosat fanlari doktori, professor Farhod Karimovning fikricha, hozirgi keskinlik Ukraina bo'yicha bo'lajak muzokaralarda G'arbning Rossiyaga qarshi tutqichlaridan biri bo'lishi mumkin.
— Suriyadagi asosiy davlatlar tomonidan yaratilgan tinchlik 2020 yilda buziladimi?
— 2020-yilda Suriyaning shimoli-g‘arbiy hududlarida shiddatli urushlarni to‘xtatish bo‘yicha kelishuv bo‘lgan edi. Hudud yoki mavqeni egallagan kishi shu yerda toʻxtab, masala diplomatik yoʻl bilan hal etilgunga qadar hududni ushlab turishi kerak. Har bir partiya o'z zimmasiga ma'lum majburiyat va mas'uliyatni oldi.
Hizbulloh va Isroil o'rtasida tinchlikka erishilgan bir paytda, Yaqin Sharqda bu mojaroning avj olgani tashvish uyg'otmoqda. Hozirgi qurolli to'qnashuvlar, Turkiya tomonidan qo'llab-quvvatlangan kuchlarning Halab tomon oldinga siljishi va boshqa masalalar 2020 yilgi kelishuv buzilganligini bildiradi.
— Suriyadagi mavjud kuchlar qayerda?
– Fuqarolar urushi paytida Suriya ko'p qismlarga bo'lingan. Bashar Asad hukumati Eron va Rossiya yordamida markaziy mintaqa va shimoli-sharqning bir qismini qaytarib oldi va mamlakatning katta qismini nazorat qiladi. Mamlakat janubi-sharqida mintaqadagi arab davlatlari tomonidan qoʻllab-quvvatlangan sunniy arablar guruhi oʻz hokimiyatini oʻrnatdi. Shimolda G'arb, xususan AQSh va Buyuk Britaniya tomonidan qo'llab-quvvatlangan, markazi ar-Raqqa shahrida joylashgan kurd hukumati o'rnatildi. Bundan tashqari, Turkiya shimoldagi ayrim hududlarni terrorizmga qarshi kurash va bufer zona yaratish maqsadida nazorat qiladi. Bu hududlarda joylashgan Bashar Asad hukumatiga qarshi Turkiya bilan birga Qatar ham siyosiy kuchlardan foydalandi.
“Al-Qoida”ga aloqador “Hayat Tahrir ash-Sham” kabi guruhlar Idlib shahri chekkalarini nazorat qilib kelgan. Hozircha na Asad hukumati, na Turkiya, na boshqa davlatlar bu yerga kira olmaydi. Shunday qilib, Suriya hududida juda chalkash vaziyat yuzaga keldi.
— Asosiy to'qnashuvlar qaysi shaharlarda bo'lgan?
– Hozirda asosiy mojaro markazi Suriya shimoli-g‘arbidagi Halab va Idlib viloyatlaridir. Bugun Halabda Rossiya va Eron tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Bashar Asadning rasmiy hukumati va qurolli kuchlari hamda shimolda Bashar Asad hukumatiga qarshi kurashayotgan muxolifat kuchlari o‘rtasida to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tmoqda. Ikkinchi markaz Idlib. Idlib masalasi fuqarolar urushi boshlanganidan beri hal etilmagan masala. Hujum chizig‘i asosan g‘arb, janub va shimoldan hujumga uchragan Aleppoga qaratilgan.
Oxirgi 2 kun ichida Halabda hatto havo hujumlari va harbiy amaliyotlar amalga oshirilayotganini kuzatdik. Bu shahar o'ziga xos chorraha vazifasini bajaradi, ya'ni to'g'ridan-to'g'ri Turkiyaga boradigan yo'llar chorrahasida joylashgan. Bu yo‘lning ahamiyati shundaki, u Rossiya dengiz floti joylashgan Tartus portiga olib boradi. Shuningdek, Livan portlariga olib boradigan ikkinchi yo'l, Bayrut porti ham bor. O‘tgan yili Qizil dengizda muammolar yuzaga kelganda, bu yo‘l orqali G‘arbga qochish masalasi arab davlatlari tomonidan ko‘rib chiqilgan edi. Bu muammo bugungi kunda ham dolzarb bo'lib qolmoqda, shuning uchun ushbu hududlarni nazorat qilishga qiziqish ortib bormoqda. Bashar Asad bu hududda nazoratni saqlab qolmoqchi va muxolifat kuchlari u yerni egallashga harakat qilmoqda, menimcha, ular Damashq ustidan oʻz taʼsirini saqlab qolmoqchi.
— Suriyada hozirgi mojaroning boshlanishiga nima sabab bo'lmoqda?
– Bir nechta versiyalar mavjud. Birinchidan, Anqara va Damashq o'rtasidagi farqli masalalar. Turkiyada fuqarolar urushi tufayli uy-joyini tashlab ketgan 3 milliondan ortiq suriyalik qochqinlar Turkiyaning sharqiy qismida joylashgan boʻlib, katta ijtimoiy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Turkiya Suriyaning shimoliy hududlarida mo'tadillikni ta'minlash va qochqinlarni u yerga qaytarishni istaydi. Biroq Suriya va Turkiya hukumatlari bu borada kelisha olmayapti. Asad qochqinlarni qabul qilmoqchi emas, chunki uning boshqa muammolari bor va bu yangi muammolarni keltirib chiqarishini biladi. Bu Turkiya va Suriya o'rtasidagi qarama-qarshilikni kuchaytiradi, garchi Turkiya va Suriya yaqinlashish yo'lida bo'lsa ham. Yana bir muammo shundaki, Kurdiston ishchilar partiyasi va kurd separatistik harakatlari bilan hamkorlik qiluvchi qator siyosiy guruhlar faollashgan. Bu esa Turkiyani xavotirga solmoqda.
Tashqi sabablar orasida boshqa versiyalar ham mavjud. Masalan, bugun Rossiya-Ukraina mojarosi yangi bosqichga chiqdi va muzokaralar haqida ko‘p gapirilmoqda. Ba'zi tasdiqlanmagan ma'lumotlarga ko'ra, bo'lajak muzokaralarda Rossiyaga jahon geosiyosatidagi turli nuqtalar orqali ta'sir o'tkazish imkoniyati ko'rib chiqilmoqda. Ya’ni, muzokaralar jarayonida Suriyadagi geosiyosiy manfaatlari orqali Rossiya bilan “bitim” bo‘lishi mumkin. Rossiyaning Yaqin Sharqdagi bevosita ishtiroki faqat Suriya tomonidan kafolatlanadi.
Bu tashvish muhim, chunki Fors ko'rfazi orqali Yevropaga yo'l ochilsa, Rossiya energiya resurslarining ahamiyati kamayishi mumkin. Ko'rfaz mintaqasida katta neft va gaz zaxiralari topildi. Fors ko’rfazining energiya manbalari yangi yo’lak yoki Suriya orqali o’tuvchi yo’lakning bir qismi orqali Turkiyaga yetib borsa, jahon siyosiy va iqtisodiy konteksti o’zgaradi va energiya bozorida narxlar o’zgaradi. Bu Rossiya tashqi siyosatiga katta ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shuning uchun Suriya Rossiya uchun juda muhim.
– ““Hayat Tahrir ash-Shom” nega hujum uyushtirdi va uning maqsadi nima?
– Hech kimga sir emaski, bunday ekstremistik, ekstremistik, terroristik tashkilotlar tashqaridan buyurtma asosida faoliyat yuritadi. Suriyaning g'arbiy mintaqasi, Idlib orqali ular nafaqat Bashar Asad hukumatiga, balki kerak bo'lsa, Turkiya, Rossiya va boshqa tuzilmalarga ta'sir o'tkazish imkoniyatini saqlab qolish uchun moliyalashtiriladi.
– ““Al-Mayadin” xabariga ko‘ra, to‘qnashuv joyidan Ukraina dronining qoldiqlari topilgan. Buni qanday tushuntirish mumkin?
— Bu xabarni tarqatayotgan barcha ommaviy axborot vositalari ushbu “Al-Mayadin” manbasidan iqtibos keltirmoqda. Buning uch xil versiyasi mavjud. Birinchidan, bugungi qurol bozori zaiflashdi. Kimning quroli qaerga borsa, u nazoratdan chiqib ketadi. Shuning uchun Ukraina tomonidan ishlab chiqarilgan qurollarning ham noqonuniy yo'llar orqali Suriyaga yetib borishi ehtimoli yuqori. Ikkinchi versiyada muzokaralarda Rossiyaning ayrim geosiyosiy manfaatlariga ta’sir o‘tkazish orqali qulaylikka erishish muammosi borligi ta’kidlanadi. Yaqinda Afrikada Ukraina maxsus xizmatlari ham ishlayotganini, Afrikada Vagnerning ba'zi operatsiyalari yo'q qilinganini va Ukraina razvedka idoralari buni tashkil qilishda yordam berganini ko'rdik. Biroq, bu tasdiqlanmagan versiya ekanligini aniq ayta olmaymiz.
Uchinchi versiya, bu qurollar avvalroq, 2022-yil fevralidan oldin ishlab chiqarilgan. Urushdan oldin Ukraina ko‘plab mamlakatlarga uchuvchisiz uchoqlar va harbiy texnika yetkazib bergani xabar qilingan edi. Hozirda ushbu usullardan foydalanadigan versiya ham mavjud.
NormuhammadAli Abdurahmonov so‘zga chiqdi.