Fuqarolik aviatsiyasi tarixida ko'plab yo'lovchi samolyotlari urib tushirilgan. Shu jumladan Sovet Ittifoqi. Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin ham ularni otib tashlash davom etdi. Oxirgi voqea 25 dekabr kuni Rossiya tomonidan urib tushirilgani taxmin qilinayotgan Ozarbayjon samolyoti bilan yuz bergan. 28 dekabr kuni Putin YTH uchun Ilhom Alievdan uzr so‘radi. Biroq Rossiya hozircha o‘zi gumon qilinayotgan boshqa hodisalarda samolyotni urib tushirganini tan olmadi.
2024-yil 25-dekabr kuni Ozarbayjon havo yo‘llari (AZAL)ning Boku-Grozniy yo‘nalishida parvoz qilayotgan Embraer E190 samolyoti Qozog‘istonning Oqtov shahri yaqinida halokatga uchradi.
Natijada samolyotdagi 67 kishidan 38 nafari halok bo‘ldi. 29 kishi tirik qolgan, ammo ulardan ba'zilarining ahvoli og'ir, kasalxonaga yotqizishni talab qiladi.
Avvaliga samolyot Grozniy va Maxachqal’a aeroportlariga qalin tuman sabab qo‘na olmagani va Oqtovga uchishi kerakligi taxmin qilingan, keyin esa Embraer E190 halokatiga qushlar galasi sabab bo‘lgani aytilgan.
Biroq samolyot fyuzelyajida aniqlangan teshiklar uning havoda uchib o‘qqa tutilgani haqidagi taxminlarga sabab bo‘ldi. Xususan, Euronews telekanali manbasiga iqtibos keltirgan holda Rossiya havo hujumidan mudofaa kuchlari Grozniy tepasida samolyotga raketa zarbasi bergani haqida xabar berdi.
Uning soʻzlariga koʻra, Rossiya havo hujumidan mudofaa kuchlari Grozniyda dronlar “faollashtirilganda” AZAL samolyotiga raketa uchirgan (oʻsha paytda Ukraina dronlari Kavkazdagi hududlarga hujum qilgan). Raketa samolyot yaqinida portlagan va uning qoplamasiga zarar yetkazgan. Buni Euronews telekanalining Ozarbayjon hukumatidagi manbasi ham tasdiqladi.
Euronews manbalarining aytishicha, uchuvchining favqulodda qo‘nishni talab qilganiga qaramay, shikastlangan samolyot Rossiya aeroportlariga qo‘nishga ruxsat berilmagan. Ekipajdan Qozog‘iston g‘arbidagi Oqtov shahriga Kaspiy dengizi uzra uchib borish so‘ralgan.
Ozarbayjon Havo Yoʻllari “samolyot tashqi jismoniy va texnik taʼsirlar tufayli halokatga uchragan” deb bayonot berdi. Rossiya tomoni hozircha voqea yuzasidan izoh bermadi.
Agar fuqaro aviatsiyasi tarixiga nazar tashlasak, Oqtov hodisasi yagona emas. Hozirgacha Rossiya bir necha samolyotni urib tushirganlikda ayblangan.
Mamlakat haligacha, hatto aniq dalillar bo‘lsa ham, yo‘lovchi samolyotini urib tushirganini tan olmagan. Biroq 2024-yil 28-dekabrda Vladimir Putin Ilhom Alievdan uzr so‘radi.
Kreml matbuot xizmatiga ko‘ra, janob Putin Aliyevga qo‘ng‘iroq qilib, Oqtovdagi avariyani muhokama qilgan.
“Putin Ozarbayjon samolyoti bilan Rossiya havo hududida sodir boʻlgan voqea uchun Alievdan uzr soʻradi. Rossiya prezidenti aviahalokat qurbonlarining yaqinlariga yana bir bor hamdardlik bildirdi.
Xabarda aytilishicha, Rossiya Tergov qo‘mitasi Jinoyat kodeksining 263-moddasi (havo harakati xavfsizligi va havo transportidan foydalanish qoidalarini buzish) bilan jinoiy ish qo‘zg‘atgan. Dastlabki tergov harakatlari olib borilmoqda, fuqarolik va harbiy ekspertlar so‘roq qilinmoqda.
Quyida biz Rossiya tomonidan urib tushirilgan deb hisoblangan samolyot halokatlari haqida gapiramiz.
Polsha prezidenti o'tirgan joyda samolyot halokatga uchradi
2010-yil 10-aprelda Polsha poytaxti Varshavadan Rossiyaga uchayotgan Tu-154 samolyoti Smolensk aeroporti yaqinida halokatga uchradi.
Natijada 8 ekipaj a'zosi va 88 yo'lovchi halok bo'ladi. Halok bo‘lganlar orasida Polsha prezidenti Lex Kachinski, uning rafiqasi, yuqori martabali amaldorlar va harbiylar bor.
Baxtsiz hodisalarni tekshirish qo‘mitasi avariyaga yomon ob-havo sabab bo‘lgan degan xulosaga keldi. Ammo boshqa taxminlar ham qilingan.
Ushbu hodisa yuzasidan ko‘plab surishtiruv va tekshiruvlar o‘tkazildi. Polsha tomoni voqeada Rossiyani aybladi, Moskva esa uning o‘limga aloqasi yo‘qligini tasdiqladi.
Parvoz vaqtida Polsha prezidenti uchuvchilar kabinasiga kirib, ularga bosim o‘tkazgan va turli buyruqlar bergan. Ba'zilarning aytishicha, u Smolenskda qayerga qo'nishni o'zi hal qilgan va uchuvchilar buyruqqa amal qilgan.
Har holda, Smolenskdagi hodisada Rossiya tomoni ayblangan va ular to‘qnashuvni uyushtirganlikda gumon qilingan.
Donetskdagi voqea
2014-yilning 17-iyulida Amsterdamdan Kuala-Lumpurga uchayotgan Malaysia Airlines kompaniyasining Boeing 777 samolyoti Donetsk shahri yaqinida urib tushirildi. Natijada samolyotdagi 298 kishi halok bo'ladi.
O‘shanda Donetsk atrofida Rossiya armiyasi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan bo‘lginchilar va Ukraina armiyasi o‘rtasida janglar bo‘lgan.
Avariyadan so‘ng ikki tomon samolyotning qulashi uchun bir-birini aybladi. Keyinroq ma’lum bo‘lishicha, samolyot Rossiyaning “Buk” zenit-raketa majmuasi tomonidan urilgan.
Ayirmachilar, to‘g‘rirog‘i, Rossiya harbiylari Malayziya samolyotini Ukrainaning An-26 samolyoti deb adashib, unga raketa zarbalari berdi.
2022 yil Gaaga okrug sudi Donetsk Xalq Respublikasining separatistlar qo‘mondoni Igor Girkinni samolyotni urib tushirishda aybdor deb topdi.
Yo'lovchi samolyoti Sovet Ittifoqi tomonidan urib tushirilgan
Sovet harbiylari tomonidan bir qancha yo'lovchi samolyotlari ham urib tushirilgan. Ular orasida hatto Sovet Ittifoqining ham o'z samolyotlari bor edi.
1962-yilda Krasnoyarsk o‘lkasida halokatga uchragan Tu-104 samolyoti dastlab yomon ob-havo yoki uchuvchi xatosi tufayli qulagan deb taxmin qilingan edi.
Biroq, Tu-104 fyuzelyajida, Oqtovda halokatga uchragan samolyotda bo'lgani kabi, teshik aniqlanganda, uni harbiylar urib tushirgan deb taxmin qilinadi.
Quyida Sovet Ittifoqi tomonidan urib tushirilgan yo'lovchi samolyotlari haqida gapiramiz.
Bolgariyada Isroil samolyoti urib tushirildi
Sovet harbiylari tomonidan yo'lovchi samolyotining urib tushirilishi birinchi marta o'tgan asrning 50-yillarida sodir bo'lgan.
1955 yil 27 iyulda Isroilning El Al aviakompaniyasining Lockheed L-049 Constellation samolyoti London – Vena – Istanbul – Tel-Aviv yo'nalishi bo'yicha parvoz qilayotganda Bolgariya osmonida urib tushirildi.
Samolyot Bolgariyadagi Sovet Harbiy-havo kuchlari bazasida xizmat qilayotgan Sovet MiG-15 qiruvchisi tomonidan urib tushirilgan. Natijada samolyotdagi 51 yo‘lovchi va 7 ekipaj a’zosi halok bo‘ladi.
Keyingi tekshiruvlar shuni ko'rsatdiki, samolyot yo'ldan adashib, Bolgariya havo hududiga ruxsatsiz kirgan. Shunda Sovet Ittifoqi o'z aybini tan olmaydi.
Ko'p yillik sud jarayonlaridan so'ng, 1959 yilda Xalqaro sud qurbonlarning oilalariga tovon to'lash to'g'risida qaror qabul qildi.
Sovet Ittifoqi o'z samolyotini urib tushirdi
1962-yil 30-iyunda Aeroflot Tu-104 samolyoti Xabarovsk-Irkutsk-Omsk-Moskva yoʻnalishi boʻyicha parvoz qilayotganda Krosnoyarsk viloyati hududida qulab tushdi. Natijada samolyotdagi 76 yo‘lovchi va 8 ekipaj a’zosi halok bo‘ldi.
Hodisani o‘rganayotgan komissiya avariyaga samolyotning bulutlarga qulashi yoki salonida nimadir sodir bo‘lishi sabab bo‘lgan degan xulosaga kelgan.
Ammo samolyot bo'laklaridan birida diametri 20 sm bo'lgan teshik topildi. Teshikning atrofi yonib ketgan. Tu-104 o‘sha hududda joylashgan havo hujumidan mudofaa bo‘linmasi tomonidan mashg‘ulotlar vaqtida uchirilgan zenit-raketa bilan urib tushirilgan.
Aksariyat voqea va hodisalarni jamoatchilikdan yashirgan Sovet Ittifoqi Tu-104 ning harbiylar tomonidan urib tushirilganini ham yashirgan. Voqea tafsilotlari Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin ommaga e'lon qilinadi.
Janubiy Koreya samolyoti Saxalin osmonida urib tushirildi
1983-yil 1-sentabrda Sovet Su-15 qiruvchisi Korean Air Lines kompaniyasining Janubiy Koreyaning Boeing 747 samolyotini urib tushirdi. Natijada samolyotdagi barcha 269 kishi halok bo'ladi.
Avvaliga Sovet Ittifoqi samolyotni urib tushirganini tan olmadi. Biroq tez orada Boeing 747 urib tushirilgani aniq dalillar bilan isbotlanadi. Keyinchalik Sovet Ittifoqi Boeing 747 SSSR hududiga chegarani kesib o'tganini va uni harbiy samolyot deb adashib urib tushirganini aytdi.
O‘shanda xalqaro hamjamiyat Sovet harbiylari samolyotni fuqaro aviatsiyasiga tegishli ekanini bilganliklari uchun urib tushirgan degan xulosaga kelgan edi. Shundan so‘ng G‘arb davlatlarining Sovet Ittifoqi bilan munosabatlari sovuqlashadi: afg‘on urushi tufayli e’lon qilingan sanksiyalar yanada mustahkamlanadi.
Samolyot Murmanskka qo‘nishga majbur bo‘ldi
1978-yil 20-aprelda Janubiy Koreyaning Korean Airlines aviakompaniyasining Boeing 707 samolyoti Parijdan Seulga parvoz qilayotganda adashib, sovet hududiga uchib ketgan. O‘shanda samolyotda 97 yo‘lovchi va 12 ekipaj a’zosi bo‘lgan.
Ko'p o'tmay, qiruvchi samolyotlar havoga uchirildi va ular Boeing 707 ni raketalar bilan urdi. Samolyot jiddiy shikastlangan va halokatga uchramaslik uchun Kareliyadagi muzlagan ko‘lga favqulodda qo‘nishga majbur bo‘lgan.
Boeing 707 darhol Sovet qo'shinlari tomonidan o'rab olingan. Yo'lovchilar tunda tushiriladi. Ma’lum bo‘lishicha, raketa hujumi oqibatida bir yo‘lovchi halok bo‘lgan, o‘ndan ortiq kishi jarohatlangan.
21 aprel kuni ertalab Boeing 707 yo‘lovchilari va ekipaj a’zolari vertolyotda harbiy bazaga yetkaziladi, so‘ngra Murmansk shahriga samolyotga o‘tiriladi. Keyin ular Xelsinkiga jo'natildi.
Yo‘lovchilar va ekipaj a’zolari Xelsinkidan AQShga tegishli Boeing 727 samolyotida Janubiy Koreyaga uchadi.
Samolyotning ikki uchuvchisi – ekipaj komandiri va navigator olib ketiladi. Ular Sovet havo hududini buzganlikda ayblanib, KGB tomonidan tergov qilingan. Keyin Sovet Ittifoqidan chiqarib yuborilgan. Boeing 707 Sovet Ittifoqida qoladi.
Kun.uz sayti va uning YouTube kanalidan uzoqroq turing, keyingi maqolada boshqalar tomonidan urib tushirilgan yo'lovchi samolyotlari haqida ma'lumot beramiz.
G‘ayrat Yo‘ldosh tomonidan tayyorlangan.