Asad rejimining qulashi bilan Rossiyaning Yaqin Sharqdagi harbiy ishtiroki shubha ostiga olinmoqda. Xo‘sh, Rossiya qo‘shinlarining Suriyada qanday turdagi kuchlari bor, ularning tarkibi va vazifalari qanday? Rossiya qo‘shinlarining Suriyadan olib chiqilishi qanday mintaqaviy loyihalarga yo‘l ochadi? Bu savollarga professor Farhod Karimov Kun.uz’ning “Geosiyosat” dasturida javob berdi.
– Rossiya harbiy kuchlari Suriyaning qaysi hududlarida joylashgan va ularning tarkibi qanday?
– 2015-yilda Suriyaning Rossiyaga murojaatidan so‘ng Rossiya maxsus qonun qabul qildi va o‘sha yilning avgust oyida Rossiya Turkiyaning O‘rta yer dengizi bilan chegaradosh hududlariga o‘z harbiy bazalarini yubordi.
Dastlab Tartus portida sobiq ittifoqdan meros qolgan harbiy baza bor edi. Bu orqali Rossiya mintaqada Bashar Asad hukumatini qoʻllab-quvvatladi va bu portdan geosiyosiy maqsadlarda foydalandi. Ya'ni, mintaqadagi mavjudlik G'arbiy va Shimoliy Afrikadagi hamkorlar bilan tayanch nuqtasi sifatida harakat qildi.
2016 yil oxirida Rossiya va Eron koʻmagida shu paytgacha Halab boʻlgan hududlar rasman Damashqqa qaytarildi.
Rossiyaning Suriyadagi harbiy bazalaridan tashqari oʻnlab kichik harbiy punktlari ham ruslarga topshirilgan.
Ikki g'arbiy aloqa Tartus porti va Latakiyadagi G'arbiy Gavo bazasidir. Maʼlumotlarga koʻra, Asad portiga 30-5 ga yaqin kreyser, xususan, Moskva kreyseri olib kelingan.
Rossiya 2015 yildan 2024 yilgacha Suriyaga S-400, S-300 va S-200 havo mudofaa tizimlarini yubordi. Bundan tashqari, Su-24, Su-25, Su-30, MIG-31 va Il-20 kabi turli qiruvchi samolyotlar. Xmeymimdagi havo kuchlari tomonidan ham ishlatilgan.
Bundan tashqari, O'rta er dengizi bo'yidagi Tartus portiga Rossiya flotining muhim samolyot tashuvchisi bo'lgan bir nechta fregatlar va ba'zan Pyotr I yirik harbiy kemasi ham navbatchilik bilan jo'natildi.
Shuningdek, quruqlikdagi bo‘linmalar uchun Sovet davridan qolgan T-55 yoki T-62, T-72 tanklari, shuningdek, 2015 yildan keyin Rossiyaning Suriyaga harbiy yordami doirasida yetkazilgan T-90 tanklari ham bor.
2018 yildagi harbiy faoliyatlar haqidagi hisobotda Rossiya Mudofaa vazirligining Suriyada doimiy ravishda 7-7,5 ming askari borligi va qo‘shma amaliyotlarda 62 mingdan ortiq askar ishtirok etgani aytilgan.
«Agar Rossiya mamlakatni tark etsa, bu qanday muammolarga olib keladi?»
— Qatar tomonidan 2000 yilda taklif qilingan Qatar-Turkiya gaz quvuri loyihasi ommaviy axborot vositalarida tez-tez tilga olinadi. Qatar atrofidagi suvlarda topilgan yirik gaz zaxiralarini Saudiya Arabistoni, Iroq va Suriya orqali Turkiyaga, keyin esa Yevropaga eksport qilish rejalashtirilgan edi. 2000 yilda beqarorlik spiralidagi davlat Suriyaning ayrim noroziliklaridan so'ng Iordaniya bilan chegara hududi orqali O'rta yer dengiziga chiqish masalasi ham paydo bo'ldi. Iordaniyaning g'arbiy hududlari orqali Turkiyaga sayohat qilish imkoniyati ham mavjud.
Qatar ushbu loyihani amalga oshirish uchun 10 milliard dollar sarmoya kiritishini maʼlum qildi. 2008-yilda bu loyiha Asad tomonidan rad etildi va Rossiyaning Suriyadagi manfaatlari tufayli toʻxtatildi. Shundan so'ng, bu masala ko'tarilmadi, ammo endi bu loyiha yana qayta tiklanishi ehtimoli bor.
Biroq 2008-2024-yillarda Qatar o‘z gazini Qizil dengiz orqali O‘rta yer dengizi orqali Yevropaga yetkazib berish va siqilgan holda eksport qilish tizimini joriy qildi. Hozirgi vaqtda ushbu loyihaning dolzarbligi va ahamiyati biroz pasaygan.
Ikkinchi loyiha quvuri Iordaniya orqali, hozirda Isroil tomonidan bosib olingan Suriya hududi orqali o‘tadi. Ushbu loyihaning kelajagi hali noma'lum.
Suriya orqali jo'natilgan gazga bo'lgan ehtiyoj, ya'ni buyurtmalarning yo'qligi, ikkinchidan, Suriyaning o'ziga xos noaniqligi juda muhim. Chunki Suriya hozirgi muvaqqat hukumat tomonidan toʻliq nazorat qilinmagan: mamlakat sharqining salmoqli qismi kurdlar nazoratida. Bundan tashqari, qarama-qarshi kuchlar o'rtasida haligacha yakuniy kelishuv mavjud emas.
Qolaversa, Yevropa davlatlari Rossiya bosimi tufayli energiya qaramligini his qilmoqda va Yaqin Sharqdan quvurlar Turkiya orqali oʻtadi, bu esa Turkiyaning ham Rossiya kabi Yevropaga bosim oʻtkazish vositasini tashkil etishini anglatadi. Yevropa Turkiyaga energiya qaramligi paydo bo'lishidan qo'rqadi.
«Ruslar zarbxonani tashlab, hamma narsani yo'q qildilarmi?»
– Rossiyada “Tahrir ash-Shom”ni tan olish va uni terrorchilik tashkilotlari roʻyxatidan chiqarishga chaqiriqlar boʻldi. Bu yerda qanday siyosiy vaziyat boʻlishidan qatʼiy nazar, hech boʻlmaganda Moskva uchun juda muhim boʻlgan Tartus portini saqlab qolish masalasi kun tartibida turibdi.
Bu Rossiyaning Suriyadagi mavjudligini, Oʻrtayer dengizi, Yaqin Sharq va hatto Gʻarbiy Afrikadagi manfaatlarini, shuningdek, geosiyosiy jarayonlarga taʼsir oʻtkazish qobiliyatini saqlab qolishga qaratilgan.
Agar Rossiya Yaqin Sharqdan siyosiy tuzilma sifatida chiqib ketsa, bu uning boshqa mintaqalar, jumladan, Sharqiy Yevropa va Ukrainadagi mavqeiga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Chunki muzokaraga kirishda u alohida qiyinchiliklarga duch kelishi va manfaatlariga zid bo'lgan talablarni qabul qilishga majbur bo'lishi mumkin. Shuning uchun Rossiya Suriya va boshqa mintaqalarda qolish imkoniyatlarini qidirmoqda.
NormuhammadAli Abdurahmonov so‘zga chiqdi.